دکتر محمد مصدق

 ۱۲۶۱ -  ۱۳۴۵

 وی به عنوان رهبر ملی شدن صنعت نفت ایران شناخته می‌شود .

 دکترمحمد مصدق در سال ۱۲۶۱ شمسی در خانواده اشرافی و بانفوذ دورهٔ قاجاریه، در تهران به دنیا آمد. پدرش میرزا هدایت الله آشتیانی، وزیر دفتر ناصرالدین شاه  و مادرش شاهزاده نجم‏ السلطنه بنیانگذار بیمارستان نجمیه تهران نوه عباس میرزا  نایب‌السلطنه ایران بود. در ۱۲۷۱ خورشیدی پدرش درگذشت، و میرزا محمد، «مصدق السلطنه» لقب گرفت.  در ۱۲۸۰  ، مصدق که در آن زمان 19 سال داشت زهرا دختر  ظهیرالاسلام سومین امام جمعه تهران را به همسری اختیار کرد. مادر زن مصدق دختر ناصرالدین شاه بود. ازدواج این دو ۶۴ سال تا پایان زندگانی اشان ادامه یافت. این زوج دو پسر به نامهای احمد و غلام حسین و سه دختر به نامهای منصوره و ضیااشرف و خدیجه به دنیا آوردند.

محمد علی شاه در ۱۲۸۵ تاجگذاری کرد. برای شغل مستوفی شرایط مساعد نبود. مصدق شغل مستوفی خراسان را رها کرد و بر آن شد که در راه سیاست قدم بگذارد. محمد مصدق به نمایندگی اصفهان در مجلس دورهٔ اول انتخاب شد.اما اعتبارنامه اش به دلیل سن کمتر از سی سال رد شد.مصدق‌السلطنه در سال ۱۲۸۷ خورشیدی برای ادامه تحصیلات خود به فرانسه رفت و پس از پایان یافتن تحصیل در مدرسه علوم سیاسی پاریس به سویس رفت و به دریافت درجه دکتری در رشته حقوق در دانشگاه نوشاتل نائل آمد. او اولین ایرانی دارای مدرک دکتری دررشته حقوق می‌باشد.مصدق در سال ۱۲۹۳خورشیدی به ایران بازگشت و به تدریس در مدرسهٔ علوم سیاسی تهران پرداخت. در همین زمان هم به تألیف و نشر آثاری همچون کاپیتولاسیون و ایران، دستور در محاکم حقوقی، شرکت‌های سهامی در اروپا پرداخت. یک سال بعد به عضویت کمیسیون تطبیق حوالجات (جانشین دیوان محاسبات) از طرف مجلس سوم ‌انتخاب شد.سپس به وزارت مالیه دعوت شد. نزدیک چهارده ماه در کابینه‌های مختلف این سمت را نگه داشت. در حکومت صمصام السلطنه به علت اختلاف با وزیر وقت مالیه از معاونت وزارت مالیه استعفا داد و به اروپا رفت. در این دوران قرارداد ۱۹۱۹ به امضای وثوق‌الدوله رسید و مخالفت گسترده آزادی‌خواهان ایرانی با آن شروع شد. دکتر مصدق نیز در اروپا به انتشار نامه‌ها و مقاله‌هائی در مخالفت با این قرارداد اقدام کرد.اندکی بعد مشیرالدوله  به نخست‌وزیری انتخاب شد، و او برای تصدی وزارت عدلیه به ایران دعوت شد.در بازگشت به والیگری  فارس منصوب شد و تا کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ در این مقام ماند.  با سقوط کابینه سید ضیاء، قوام السلطنه به نخست وزیری رسید و دکتر مصدق را به وزارت مالیه انتخاب کرد. با سقوط دولت قوام السلطنه و روی کار آمدن دوباره مشیرالدوله ، مصدق والی آذربایجان شد، اما به دستور رضاخان سردار سپه، از این سمت مستعفی ،و به تهران بازگشت.در خرداد ماه ۱۳۰۲ دکتر مصدق در کابینه مشیرالدوله به سمت وزیر خارجه انتخاب شد. در همان سال کتاب حقوق پارلمانی در ایران و اروپا را تألیف کرد. دکتر مصدق در دوره پنجم و ششم مجلس شورای ملی به وکالت مردم تهران انتخاب شد. با پایان مجلس ششم و آغاز پادشاهی رضاشاه دکتر مصدق خانه نشین شد و تا سال ۱۳۱۹ در خانه شخصی‌اش زیر نظر بود و حتی از تدریس در دانشکده منع شد. در اواخر سلطنت رضاشاه به زندان افتاد ولی پس از چند ماه آزاد شد و در ملک خود در احمد آباد مجبور به سکوت شد. در سال ۱۳۲۰ پس از اشغال رضا شاه برکنار و دکتر مصدق به تهران برگشت.دکتر مصدق پس از  سقوط رضاشاه در انتخابات مجلس بار دیگر انتخاب شد. در این مجلس برای مقابله با فشار شوروی برای گرفتن امتیاز نفت شمال ایران، طرحی قانونی را به تصویب رساند که دولت را  از مذاکره در مورد امتیاز نفت منع می کرد.در ۱۳۲۸ دکتر مصدق و یارانش  اقدام به پایه گذاری جبهه ملی ایران کردند. دکتر مصدق در مجلس و بیرون از آن «نهضت ملی شدن نفت» را هدایت می‌کرد.در انتخابات مجلس شانزدهم ۱۳۲۸ و در نوبت دوم انتخابات تهران، اقلیت جبهه ملی به رهبری دکتر مصدق با کسب هشت کرسی از دوازده کرسی تهران به مجلس راه یافتند.در سال ۱۳۲۹ اقلیت مجلس به رویارویی با نخست وزیر رزم‌آرا  ، پرداخت .فردای قتل رزم‌آرا، روز ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ کمیسیون نفت پیشنهاد ملی کردن صنعت نفت را تصویب و اعلام کرد. قانون ملی شدن صنایع نفت در مجلس شورای ملی در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۲۹ و در مجلس سنا در تاریخ ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ به تصویب رسید. با امضای قانون ملی شدن نفت از سوی شاه و رسمیت یافتن آن، حسین علاء که بعد از رزم‌آرا نخست وزیر شده بود، استعفا کرد ودکتر مصدق نخست وزیرشد. با شکایت دولت انگلیس از ایران درشورای امنیت سازمان ملل، دکتر مصدق عازم نیویورک شد و به دفاع از حقوق ایران پرداخت. نتیجه به نفع ایران شد و شورای امنیت ادله ایران را پذیرفت. در دادگاه بین‌المللی لاهه که در راس آن یک قاضی انگلیسی بود شکایت بریتانیا را وارد ندانست و مصدق در احقاق حق ملت ایران به پیروزی دست یافت. مصدق بعد از بازگشت از لاهه به تهران، در ۱۹ تیر از مجلس هفدهم شورای ملی رای اعتماد گرفت.مذاکرات مصدق و شاه در مورد وزارت جنگ به جایی نرسید و دکتر مصدق در ۲۵ تیرماه ۱۳۳۱ از مقام خود استعفا کرد.پس ازاعلام تمایل مجلس به قوام، شاه، فرمان نخست وزیری او را صادر کرد، اما قوام به دلیل عدم پذیرش انحلال مجلس از سوی شاه استعفا کرد و دکتر مصدق با رای تمایل مجلس بار دیگر به نخست‌وزیری ایران رسید.

در روز ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ کودتایی بر ضد دولت انجام شد، که باعث سرنگونی دولت مصدق گشت.در روز ۲۹ مرداد دکتر مصدق و بیشتر یارانش خود را به شهربانی تسلیم کردند.او در دادگاه نظامی به سه سال حبس انفرادی محکوم شد.دکتر مصدق پس از گذراندن سه سال زندان، به ملک خود در احمد آباد رفته و تا پایان زندگی زیر نظارت شدید بود. مصدق وصیت کرده بود او را کنار کشته‌شدگان ۳۰ تیر در ابن بابویه دفن کنند، ولی با مخالفت شاه چنین نشد و او در یکی از اتاقهای خانه‌اش در احمدآباد به خاک سپرده شد.